2. Κύκλος Μαθημάτων Φύλου για τα μέλη του Δικτύου Γυναικών Συγγραφέων κατά της Έμφυλης Βίας και των Γυναικοκτονιών «Η Φωνή της». ΜΑΘΗΜΑ 2: Πως «κατασκευάζεται» το φύλο;

 

 Το Δίκτυο Γυναικών Συγγραφέων κατά της Έμφυλης Βίας και των Γυναικοκτονιών «Η Φωνή της» οργανώνει και προσφέρει στα μέλη του σεμινάριο Γυναικείων/Φεμινιστικών Σπουδών δύο κύκλων, τεσσάρων μηνιαίων διαλέξεων ο καθένας, με την επιστημονική ευθύνη της Ομότιμης Καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Αιγαίου Μαρίας Γκασούκα.

 ΜΑΘΗΜΑ 2

Πώς "κατασκευάζεται" το φύλο; από την Ομότιμη Καθηγήτρια Μαρία Γκασούκα Πανεπιστήμιο Αιγαίου. 

Σημειώσεις: 

1 Μια  συζήτηση σε εξέλιξη:  Που οφείλεται η κοινωνική ανισότητα και οι σχέσεις εξουσίας και ιεραρχίας μεταξύ των φύλων;

2 Η αναλυτική κατηγορία Φύλο (gender) χρησιμοποιήθηκε από τη φεμινιστική επιστήμη με στόχο να επισημάνει το γεγονός, πως η έμφυλη ασυμμετρία είναι φαινόμενο κοινωνικό, μεταβαλλόμενο ανάλογα με τις ισχύουσες σε κάθε ιστορική στιγμή κοινωνικές, οικονομικές, πολιτισμικές συνθήκες και, κατά συνέπεια, ούτε αιώνιο, ούτε απαρασάλευτο είναι. Πρόκειται για άποψη που εξοπλίζει θεωρητικά τις αγωνίστριες φεμινίστριες. Παράλληλα, αποτελεί αναλυτική κατηγορία ικανή να απαντήσει στο βασικό πρόβλημα: «είναι δυνατόν η βιολογική διαφορά να συνεπάγεται κοινωνική διαφορά και να παράγει ιεραρχίες και εξουσιαστικά φαινόμενα;»

3 Κοινωνικό Φύλο (gender)

 Αναγνωρίζεται ως η βάση της κοινωνικής οργάνωσης, η «αρχή του σχετίζεσθαι», ενώ εγκαταλείπεται η αντίληψη που ανάγει στη φυσιολογία ή τη βιολογία τις ανθρώπινες σχέσεις.

4 Εισήχθη ως όρος για πρώτη φορά στην κοινωνιολογία από την Αν Όκλεϋ στο γνωστό της έργο, Sex Gender and Society, το 1972.

Ορίζεται ως «το σύνολο κοινωνικά προσδιορισμένων έμφυλων ρόλων, καθώς και το σύστημα σκέψης και ιδεολογικών αναπαραστάσεων που προσδιορίζουν πολιτισμικά το αρσενικό και το θηλυκό και κατασκευάζουν τις ταυτότητες του Φύλου» (Τζιζέλα Μποκ).

5 Το φύλο διαμορφώνεται και εκδηλώνεται κάθε φορά σε συγκεκριμένα κοινωνικοοικονομικά πλαίσια και ανάλογες πολιτικές, πολιτιστικές και οικονομικές σχέσεις. Παράλληλα, επηρεάζει τις διαπροσωπικές σχέσεις, και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ ανθρώπων.

Πάντως, οι άνθρωποι αναπτύσσουν συχνά τρόπους από τη μια αντιστάθμισης των κοινωνικών προσδιορισμών του φύλου και από την άλλη συνδιαλλαγής με τις κοινωνικές προσδοκίες (αντίσταση σε στερεότυπα, ενεργή διεκδίκηση της  ισότητας, συμμετοχή σε κοινωνικές αλλαγές κ.ά.).

6 Το φύλο γίνεται αντιληπτό ως σχέσεις και συνδιαλλαγή γιατί δημιουργείται, διαμορφώνεται και εκδηλώνεται στο πλαίσιο  κοινωνικών αλληλεπιδράσεων. Πρόκειται για «Κοινωνική Κατασκευή»,  αποτελεί κοινωνικό προϊόν,  το οποίο αποκαλύπτεται μέσω των έμφυλων ρόλων, στερεοτύπων κ.λπ. που οι άνθρωποι μαθαίνουν δια των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων  και συνδιαλλαγών.

7 Το φύλο διαμορφώνεται και εκδηλώνεται κάθε φορά σε συγκεκριμένα κοινωνικοοικονομικά πλαίσια και ανάλογες πολιτικές, πολιτιστικές και οικονομικές σχέσεις. Παράλληλα, επηρεάζει τις διαπροσωπικές σχέσεις, και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ ανθρώπων.

Πάντως, οι άνθρωποι αναπτύσσουν συχνά τρόπους από τη μια αντιστάθμισης των κοινωνικών προσδιορισμών του φύλου και από την άλλη συνδιαλλαγής με τις κοινωνικές προσδοκίες (αντίσταση σε στερεότυπα, ενεργή διεκδίκηση της  ισότητας, συμμετοχή σε κοινωνικές αλλαγές κ.ά.).

8 Συνεπώς, το φύλο αποτελεί πολύπλοκο και δυναμικό κοινωνικό καθεστώς που διαμορφώνεται από συνθήκες, σχέσεις και συνδιαλλαγές μεταξύ ανθρώπων και δομών εξουσίας. Η κατανόηση του φύλου ως σχέσεις και συνδιαλλαγή συμβάλλει στην αντιμετώπιση των διακρίσεων και στην προώθηση της ισότητας των φύλων.

«To Φύλο, αποτελεί λιγότερο προϊόν των ανθρώπινων σωμάτων, από ό,τι προϊόν κοινωνικών μορφών και τρόπων σκέψης, ενώ η περίφημη και άμεσα συνδεδεμένη με τα φύλα διαίρεση «ιδιωτικό/δημόσιο» λειτούργησε ως πεδίο αμοιβαίας στέγασης της ανθρώπινης ιστορίας» (Όψεις Φύλου και Διακρίσεων, 2021).

9 Η σημασία της αποβιολογικοποίησης των κοινωνικών επιστημών για την κατανόηση του Φύλου

Η βιολογία δεν μπορεί να εξηγήσει τη σύνθεση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και των σχέσεων, οι οποίες είναι πολύπλοκες και ρυθμίζονται από πολλούς παράγοντες (κοινωνικούς, πολιτισμικούς, οικονομικούς περιβαλλοντικούς). Η εξήγηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς απαιτεί πολυδιάστατες προσεγγίσεις που λαμβάνουν υπόψη τους ανωτέρω  αλληλεπιδραστικούς παράγοντες

10 Η αποβιολογικοποίηση των κοινωνικών επιστημών ενισχύει την ευρύτερη κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και συμβάλλει στην προώθηση της διαφορετικότητας, της δικαιοσύνης και της επιστημονικής προόδου

11 Η πλειοψηφία των ερευνητριών/ών εκείνων που αμφισβήτησαν τη «φυσιολογικότητα» της έμφυλης ανισότητας και θεώρησαν, κάτω και από διαφορετικές προσεγγίσεις, ως αντιεπιστημονικές, αντι-ιστορικές και αντι-διαλεκτικές τις απόψεις που δέχονται πως οι βιολογικοί περιορισμοί συνεπάγονται μηχανικά κοινωνικές ιεραρχίες, έστρεψε από πολύ νωρίς την προσοχή της στην εντόπιση εκείνης της ιστορικής στιγμής που γέννησε τη έμφυλη ιεραρχία και ασυμμετρία και προσπάθησε να εντοπίσει και να ερμηνεύσει τις γενεσιουργές αιτίες της διχοτόμησης.

12 Υπήρξαν ποικίλες προσεγγίσεις του θέματος ήδη από τον προηγούμενο αιώνα, αρκετές από τις οποίες έχουν να κάνουν περισσότερο με τη φιλολογία και λιγότερο με την επιστήμη. Η βασική διάσταση που εκφράστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα ανάμεσα στον Μπαχόφεν ("Περί Μητρικού Δίκαιου") και στον Γουέστμαρκ ("Η ιστορία του ανθρώπινου γάμου"), συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα μεταξύ των υποστηρικτριών/ών της θεωρίας των σταδίων και των υποστηρικτριών/ών της πολυπολιτισμικής κοινωνικής έκφρασης.

13 Στη συζήτηση παρενέβησαν δραστήρια και οι ψυχαναλυτές: "Εν αρχή ην η πράξις" ισχυρίζεται ο Ζίλμπουργκ, θεωρώντας ως σημείο εκκίνησης την πράξη του βιασμού και τη σεξουαλική και οικονομική επιβεβαίωση του αρσενικού μέσα απ' αυτόν. Και καθ' όλη τη διάρκεια της συζήτησης δεν ήταν λίγες/οι εκείνες/οι που περιόρισαν το πρόβλημα σε κάποιες ψυχολογικές του διαστάσεις, ακόμα κι όταν το κατανοούσαν ως κοινωνικό πρόβλημα. Βεβαίως η ψυχολογία διαδραματίζει τον δικό της ρόλο, όμως τα έμφυλα ζητήματα εξουσίας - υποταγής έχουν πολύ πιο ευρεία διάσταση και η ψυχολογία από μόνη της είναι μάλλον ανεπαρκής.

14 ορισμοί

Φεμινισμός/οί: Κοινωνικές-πολιτικές θεωρίες, ρεύματα σκέψης και δράσης που επιδιώκουν, στο όνομα της ανθρώπινης ισότητας μεταξύ των Φύλων, την κατάργηση των διαιρέσεων, των ιεραρχιών και ασυμμετριών που βασίζονται στα Φύλα

Σεξισμός: Η θεωρία της νομιμοποίησης –με την προσφυγή στη φύση ή τη μεταφυσική- της ανδρικής ανωτερότητας- υπεροχής και γυναικείας κατωτερότητας -υποτέλειας.

15 Μια  συζήτηση σε εξέλιξη:  Που οφείλεται η κοινωνική ανισότητα και οι σχέσεις εξουσίας και ιεραρχίας μεταξύ των φύλων;

16 Στην πρώτη φάση ανάπτυξης των γυναικείων θεωρητικών αναζητήσεων, οι φεμινιστικές θεωρίες που διατυπώθηκαν, απηχούσαν, σε ένα σημαντικό βαθμό, τις πολιτικές απόψεις των φεμινιστικών κινημάτων και αποτελούσαν το θεωρητικό τους υπόβαθρο.

17 Σε γενικές γραμμές πρόκειται για:

1. Μαρξιστικές προσεγγίσεις, που συνδέουν το φύλο τις κοινωνικές τάξεις και μελετούν τις επιπτώσεις στη ζωή των γυναικών τον καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής.

2. Ριζοσπαστικές προσεγγίσεις, σύμφωνα με τις οποίες η σεξουαλικότητα και οι διαδικασίες αναπαραγωγής βρίσκονται στο κέντρο των σχέσεων εξουσίας μεταξύ των Φύλων. Οι προσεγγίσεις αυτές υπονομεύουν και τις βεβαιότητες για την « κανονικότητα» και καθολικότητα της ετεροφιλοφιλίας.

3. Φιλελεύθερες προσεγγίσεις, που ανέδειξαν τα θέματα των ατομικών δικαιωμάτων των γυναικών και τα ζητήματα ισότητας-διαφοράς.

18 Οι φεμινιστικές θεωρίες εστιάζουν τον προβληματισμό τους :

 Στην ανδρική πρόταξη- κυριαρχία και στη γυναικεία υπόταξη-υποταγή

Στις σχέσεις εξουσίας μεταξύ των φύλων, την πολιτισμική κατασκευή του φύλου, της θηλυκότητας και της αρρενωπότητας

19 Όλα τα ανωτέρω συντελούνται σ’ ένα πλαίσιο που διαμορφώνεται από παράγοντες όπως:

 Έμφυλες πολιτισμικές αντιλήψεις και αναπαραστάσεις.

Διαφορές μεταξύ των φύλων και τρόπου δημιουργίας και έκφρασης τους σε διαφορετικές κοινωνίες και εποχές.

Τρόπο αξιολόγησης των διαφορών σε διαφορετικές κοινωνίες και των συνεπειών τους στην κατανομή των πόρων και στις σχέσεις εξουσίας.

Συσχετισμό των αντιλήψεων για το φύλο με άλλα συστήματα διαφορών και ανισοτήτων όπως είναι η φυλή η τάξη , εθνικότητα και ηλικία.

20 Οι φεμινιστικές θεωρίες εισάγουν στην επιστημονική  κοινότητα στην υπόθεση πως:

Το φύλο αποτελεί θεμελιώδη δομικό παράγοντα των κοινωνικών διαρθρώσεων.

Το φύλο, οι αντιλήψεις για την θηλυκότητα και την αρρενωπότητα είναι κοινωνικές, πολιτισμικές «κατασκευές» και συνιστούν θεμελιώδεις έννοιες δομικού χαρακτήρα .

Οι συγκεκριμένες κατασκευές δημιουργούνται στο πλαίσιο μιας διαρκούς διαδικασίας κοινωνικής κατασκευής εντός της οποίας άτομα φορείς και κοινωνία βρίσκονται σε σχέση διάδρασης, αλληλεπίδρασης και συνδιαλλαγής

21 Ακόμα, απορρίπτουν με ισχυρά επιχειρήματα την άποψη πως τα φύλα και οι μεταξύ τους σχέσεις είναι καταστάσεις φυσικές ή αυτονόητες. Οι ερμηνείες για την «φυσικότητα» αντικαθίστανται με ερμηνείες για την εξουσία, τις σχέσεις εξουσίας και τις διαδικασίες εξουσίας. Για αρκετές επιστημόνισσες δε αυτή η διάσταση εξουσίας είναι που διαμορφώνει τελικά τις σχέσεις μεταξύ ατόμων-φορέων και κοινωνίας. Επιμένουν στη μεταβλητότητα και τη ρευστότητα του φύλου και επισημαίνουν το γεγονός πως η επιστήμη και η έρευνα δεν είναι «ουδέτερες», αλλά έμφυλα προσδιορισμένες.

22 Από τα μέσα της δεκαετίας του ‘80 εμφανίζονται μεταμοντέρνες, συμβολιστικές κατά κανόνα, θεωρίες που αμφισβητούν τις έννοιες της κυριαρχίας και της υποταγής ως θεμελιώδεις συνιστώσες των έμφυλων κοινωνικών σχέσεων και λαμβάνουν υπόψη μια διευρυμένη γκάμα δομών, σχέσεων, αντιφάσεων και συγκρούσεων μεταξύ κοινωνίας και ατόμων.

23 Στο πλαίσιο των θεωριών αυτών οι κατηγορίες της αρρενωπότητας και της θηλυκότητας επαναπροσδιορίζονται. Επιχειρείται η ενοποίηση του συνόλου των πληροφοριών που αφορούν στις γυναίκες στο θεωρητικό και εννοιολογικό πλαίσιο της πολυμορφίας των κοινωνικών δομών και των σχέσεων, της ταυτότητας  και της ιδεολογίας. Τα φύλα προέρχονται από  μια κοινωνική αλληλεπίδραση η οποία σε σημαντικό βαθμό επιτυγχάνεται, σύμφωνα με τις συμβολίστριες, με τη μεταφορά εννοιών και αξιών μέσω των αντιδράσεων/χειρισμών αυτών των μηνυμάτων από τις κοινωνικές ομάδες και τα άτομα

24 Στις θεωρήσεις αυτές ασκείται από τον υλιστικό φεμινισμό-κυρίως τον μαρξιστικό- κριτική, η οποία προσλαμβάνει τις συμβολιστικές αναλύσεις ως μέρος ευρύτερων σύγχρονων ιδεαλιστικών φιλοσοφικών συστημάτων, και τις εγκαλεί για παραγνώριση του κυρίαρχου κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού, των σχέσεων παραγωγής και των επιδράσεών τους στην κοινωνική υπερδομή (εποικοδόμημα), της υποτίμησης των κοινωνικών διαιρέσεων και συγκρούσεων που υπερβαίνουν τις έμφυλες αντιθέσεις (λ.χ. κλιματική κρίση- κοινωνία).

25 Ταυτόχρονα, με την εμμονή στην ερμηνεία των έμφυλων σχέσεων, δομών, αντιφάσεων κ.ά. κυρίως μέσω του συμβολικού, καθιστούν τους φορείς των κοινωνικών ρόλων, αλλά και της «κοινωνικής πραγματικότητας» που συνεπάγονται οι πολιτισμικές αναπαραστάσεις των φύλων, σε παθητικούς δέκτες, ανίκανους να συμμετάσχουν σε διαδικασίες κοινωνικής αντίστασης και αλλαγής.

26 Στη δεκαετία του 1970 και ταυτόχρονα με την ανάπτυξη των φεμινιστικών κινημάτων εμφανίζονται στα πανεπιστήμια οι Γυναικείες/Φεμινιστικές Σπουδές, που είχαν ως αποτέλεσμα την εισαγωγή στην επιστήμη και την έρευνα της «γυναικείας οπτικής», η οποία ως τότε ήταν άγνωστη. Μέσω αυτών αναζητήθηκε νέα γνώση για τις γυναίκες και τις διαφορετικές βιωματικές τους εμπειρίες. Για πρώτη φορά δε, περιγράφονται επιστημονικά και γίνονται ορατές, τόσο η πολυμορφία όσο και η εναλλαγή στις ζωές των γυναικών.

27   Οι Γυναικείες Σπουδές εστίασαν:

l Στην άσκηση κριτικής για τη μεροληπτική στάση των επιστημών και μάλιστα των κοινωνικών απέναντι στις γυναίκες (μονομερής / μονοσήμαντη).

l Στην ανάπτυξη του προβληματισμού γύρω από τις συνέπειες τhς ανδροκρατίας στην επιστήμη, όσον αφορά τις ερμηνείες της για τον κόσμο και την ανθρωπότητα.

l Στην αμφισβήτηση του ό,τι στο παρελθόν περιγραφόταν ως «ανθρωπότητα» και των επιμέρους σημασιοδοτήσεών του.