1. Κύκλος Μαθημάτων Φύλου για τα μέλη του Δικτύου Γυναικών Συγγραφέων κατά της Έμφυλης Βίας και των Γυναικοκτονιών «Η Φωνή της». ΜΑΘΗΜΑ 1 ":Όροι, έννοιες, αποσαφηνίσεις"

Ηρώ Κανακάκη, Το ανύπαρκτο τοπίο, τρίπτυχο

 

Το Δίκτυο Γυναικών Συγγραφέων κατά της Έμφυλης Βίας και των Γυναικοκτονιών «Η Φωνή της» από τον Ιανουάριο 2024 οργανώνει και προσφέρει στα μέλη του σεμινάριο Γυναικείων/Φεμινιστικών Σπουδών δύο κύκλων, τεσσάρων μηνιαίων διαλέξεων ο καθένας, με την επιστημονική ευθύνη της Ομότιμης Καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Αιγαίου Μαρίας Γκασούκα.

 

 ΓΙΑΤΊ

"Ως γνωστόν, το φύλο διαπερνά όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής και της επιστήμης και, επομένως, διαρρηγνύει τα όρια των κυρίαρχων ακαδημαϊκών πεδίων και αντικειμένων, αναδεικνύει τόσο τη συμβατικότητά τους όσο και τις πολιτικές και τις σχέσεις εξουσίας μέσα από τις οποίες αυτά συγκροτήθηκαν. Oι Γυναικείες/Φεμινιστικές Σπουδές/Σπουδές Φύλου «Είναι αυτές που μας τροφοδότησαν και μας τροφοδοτούν με τις απαραίτητες μεθοδολογίες και τα αντίστοιχα εργαλεία, τα οποία μας επιτρέπουν να μελετάμε τον κόσμο λαμβάνοντας υπόψη τη θηλυκή εμπειρία, τις ανάγκες και τις προσδοκίες των γυναικών, που για πολλά χρόνια έμεναν στο περιθώριο εξ’ αιτίας του φύλου τους». Μέσω των Γυναικείων/Φεμινιστικών Σπουδών/Σπουδών Φύλου αναζητήθηκε νέα γνώση για τις γυναίκες και τις διαφορετικές βιωματικές τους εμπειρίες. Προσφέρουν, λοιπόν, τη θεωρητική και πρακτική γνώση και τα διάφορα εργαλεία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε αυτή τη διαδικασία και κάνουν ευρέως αντιληπτό ότι τα θέματα που σχετίζονται με το φύλο περιλαμβάνουν όλες τις πτυχές, οι οποίες αφορούν τις ανάγκες και προσδοκίες που συνδέονται με τη ζωή και την κοινωνική κατάσταση των γυναικών και των ανδρών και όχι μόνο, τις μεταξύ τους σχέσεις, τον τρόπο που αλληλεπιδρούν, τις διαφορές τους όσον αφορά την πρόσβαση σε πόρους και στη χρήση τους, τις δραστηριότητές τους και τον τρόπο που αντιδρούν σε αλλαγές, παρεμβάσεις και πολιτικές". 

 

ΜΑΘΗΜΑ 1ο 

Μαρία Γκασούκα, ομότιμη καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου: 

"Όροι, έννοιες, αποσαφηνίσεις: Με αφορμή τον Θησαυρό Γλώσσας του EIGE…"

(Σημειώσεις)

 

1. Μια  συζήτηση σε εξέλιξη:  Που οφείλεται η κοινωνική ανισότητα και οι σχέσεις εξουσίας και ιεραρχίας μεταξύ των φύλων;

 

2. Η φεμινιστική κριτική καταλογίζει στις κοινωνικές επιστήμες πως, όταν δεν μπορούσαν να αγνοήσουν τις γυναίκες, συχνά, είτε στρέβλωναν τη δράση τους, είτε τη γελοιοποιούσαν. Κατάφερναν δε πάντοτε να εξαφανίζουν εκείνες ακριβώς τις αποδείξεις που θα φώτιζαν τη γυναικεία παρουσία στην ιστορική - κοινωνική - πολιτιστική εξέλιξη και είναι υπόλογες μέσα στην ανδροκεντρική δομή και λογική τους για τα νέφη που εξακολουθούν να περιβάλλουν το γυναικείο παρελθόν.

 

 3. Oι Γυναικείες/Φεμινιστικές Σπουδές «Είναι αυτές που μας τροφοδότησαν και μας τροφοδοτούν με τις απαραίτητες μεθοδολογίες και τα αντίστοιχα εργαλεία, τα οποία μας επιτρέπουν να μελετάμε τον κόσμο λαμβάνοντας υπόψη τη θηλυκή εμπειρία, τις ανάγκες και τις προσδοκίες των γυναικών, που για πολλά χρόνια έμεναν στο περιθώριο εξ’ αιτίας του φύλου τους Παράλληλα, αποκάλυψαν ότι αυτό που συχνά προσλαμβάνεται σαν ουδέτερο ως προς το φύλο, συμπεριλαμβανομένων των στατιστικών στοιχείων ή της διάδοσης των δεδομένων που συλλέγονται για κάποιον  πληθυσμό, αντικατοπτρίζει πολλές φορές στην πράξη την άγνοια των θεμάτων, των προβληματισμών και των διεκδικήσεων που συνδέονται με την έμφυλη τάξη πραγμάτων»

 

4. Ως τομέας ακαδημαϊκής έρευνας οι Γυναικείες/Φεμινιστικές Σπουδές παρέχουν νέα πλαίσια ευαίσθητα όχι μόνο σε θέματα φύλου, αλλά και φυλής, τάξης και εθνικότητας. Θέτοντας για πρώτη φορά για συζήτηση τον ισχυρό και προβληματικό αντίκτυπο των σεξουαλικών ανισοτήτων, αναθεωρούν, ταυτόχρονα, τον τρόπο θέασης του/της  εαυτού/ής και του κόσμου

 

5. Οι κοινωνικές θεωρίες για τα φύλα :

Ι. Εισάγουν στην επιστημονική κοινότητα στην υπόθεση πως το φύλο αποτελεί θεμελιώδη δομικό παράγοντα των κοινωνικών διαρθρώσεων.

ΙΙ. Το φύλο, οι αντιλήψεις για την θηλυκότητα και την αρρενωπότητα είναι κοινωνικές, πολιτισμικές κατασκευές και συνιστούν θεμελιώδεις έννοιες δομικού χαρακτήρα . Δημιουργούνται στο πλαίσιο μιας διαρκούς διαδικασίας κοινωνικής κατασκευής εντός της οποίας άτομα φορείς και κοινωνία βρίσκονται σε σχέση διάδρασης και αλληλεπίδρασης.

ΙΙΙ. Απορρίπτουν με ισχυρά επιχειρήματα την άποψη πως τα φύλα και οι μεταξύ τους σχέσεις είναι καταστάσεις φυσικές ή αυτονόητες. Οι ερμηνείες για την «φυσικότητα» αντικαθίστανται με ερμηνείες για την εξουσία, τις σχέσεις εξουσίας και τις διαδικασίες εξουσίας. Για αρκετές επιστήμονες δε αυτή η διάσταση εξουσίας είναι που διαμορφώνει εν τέλει τις σχέσεις μεταξύ ατόμων-φορέων κοινωνίας.

ΙV. Επιμένουν στη μεταβλητότητα και τη ρευστότητα του φύλου , ιδιότητες που εντοπίζονται και σ? άλλους παράγοντες, όπως η κοινωνική τάξη, η εθνότητα, σεξουαλικότητα κ.λ.π. . Επισημαίνουν δε πως η επιστήμη και η έρευνα δεν είναι «ουδέτερες» αλλά έμφυλα προσδιορισμένες.

 

6. Φύλο (Gender)

Αναγνωρίζεται ως η βάση της κοινωνικής οργάνωσης, η «αρχή του σχετίζεσθαι» και αν δεν υποκαθιστά ακόμη πλήρως την κατηγορία της συγγένειας, στέκεται ισότιμα στο πλάι της, όπως και στο πλάι της τάξης ή της φυλής.

Αντίθετα εγκαταλείπεται πλέον η αντίληψη που ανάγει στη φυσιολογία ή τη βιολογία τις ανθρώπινες σχέσεις.

Κοινωνικό φύλο (gender)

Εισήχθη ως όρος για πρώτη φορά στην κοινωνιολογία από την Αν Όκλεϋ στο γνωστό της έργο, Sex Gender and Society, το 1972.

Ορίζεται ως «το σύνολο κοινωνικά προσδιορισμένων έμφυλων ρόλων καθώς και το σύστημα σκέψης και ιδεολογικών αναπαραστάσεων που προσδιορίζουν πολιτισμικά το αρσενικό και το θηλυκό και κατασκευάζουν τις ταυτότητες του Φύλου» (Τζιζέλα Μποκ)

 

7. Το Κοινωνικό Φύλο αντιδιαστέλλεται στο Βιολογικό Φύλο (sex) και ορίζεται ως δομή κατεξοχήν κοινωνική, οικονομική, πολιτισμική. Μα πάνω από όλα είναι σχέσεις: Σχέσεις μεταξύ των φύλων και σχέσεις στο εσωτερικό των φύλων, οι οποίες συνήθως χαρακτηρίζονται από την άνιση κατανομή της εξουσίας μεταξύ των γυναικών-και όχι μόνο- και των ανδρών, η οποία διακρίνει οποιοδήποτε σύστημα βασισμένο στο φύλο.  

Διαφοροποιείται από πολιτισμό σε πολιτισμό, από κοινωνία σε κοινωνία και από ιστορική εποχή σε ιστορική εποχή, και αποδεικνύει την πολιτισμική, κοινωνική, ιστορική και πολιτική κατασκευή του Φύλου, η οποία συνδέεται επίσης με έννοιες όπως το έθνος, η κοινωνική τάξη, η θρησκεία, ο σεξουαλικός προσανατολισμός, η ηλικία κ.λπ.

Ο όρος «Βιολογικό Φύλο» χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις βιολογικές κατηγορίες του «άνδρα» και της «γυναίκας». (πέος/μήτρα )

Ο όρος «Κοινωνικό Φύλο» χρησιμοποιείται για να περιγράψει κοινωνικές κατηγορίες της «αρρενωπότητας» και της «θηλυκότητας», δηλαδή τα χαρακτηριστικά και την συμπεριφορά που αποδίδονται στα φύλα

 

8. Οι ιδεολογίες, τα συστήματα αξιών και πεποιθήσεων, τα σύμβολα και οι κοινωνικές δομές που συνδέονται με τα φύλα, αν και διαφέρουν σημαντικά από πολιτισμό σε πολιτισμό, πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη κατά την ιστορική, κοινωνιολογική, λαογραφική, ανθρωπολογική και, φυσικά, λογοτεχνική ανάλυσή τους

 

9. Συχνά μιλάμε για οπτική του φύλου ή/και για έμφυλη οπτική. Πρόκειται για την προσέγγιση, που αναπτύχθηκε από τις Γυναικείες Σπουδές, η οποία λαμβάνει υπόψη τις διαφορές λόγω φύλου, αλλά και τις έμφυλες σχέσεις δύναμης και εξουσίας κατά την εξέταση οποιουδήποτε κοινωνικού, πολιτικού, οικονομικού και πολιτισμικού φαινομένου, πολιτικής ή διαδικασίας. Επικεντρώνεται στις  έμφυλες διαφορές και διακρίσεις, όπως αυτές εκφράζονται τόσο στη δημόσια όσο και στην ιδιωτική σφαίρα της ζωής, αλλά και τον τρόπο που διαμορφώνονται οι σχέσεις δύναμης και εξουσίας μεταξύ των φύλων.

 

10. Η επίτευξη της νομικά κατοχυρωμένης ισότητας των φύλων (de jure gender equality). Πρόκειται για την Ισότητα των Φύλων, η οποία επιβάλλεται και κατοχυρώνεται εκ του νόμου. Ο όρος χρησιμοποιείται, όταν γίνεται αναφορά σε θέματα νόμου, κυβέρνησης, ή σε τεχνικά θέματα  που αφορούν στην επίτευξη της έμφυλης ισότητας.  Η de jure ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών στις ευρωπαϊκές κοινωνίες έχει σε σημαντικό βαθμό επιτευχθεί .

 

11. Το επίκεντρο της προσοχής είναι πλέον η επίτευξη της de facto ισότητας των φύλων (de facto gender equality), δηλαδή, της Ισότητας των Φύλων που υλοποιείται στην πράξη, μη νομικά κατοχυρωμένη. Στη νομοθεσία, συχνά το de facto  σημαίνει «αυτό που εφαρμόζεται πρακτικά, αλλά που δεν επιβάλλεται από τον νόμο», ή «μια πράξη ή μια πραγματικότητα όχι επίσημα κατοχυρωμένη».  

 

12. Όροι-κλειδιά:

1.Η δημοκρατία της ισότητας, δηλαδή  η πλήρης αντιμετώπιση όλων των ανθρώπων, ανεξάρτητα φύλου, φυλής, θρησκείας, σεξουαλικού προσανατολισμού κ.λπ.,  σε ισότιμη βάση, σε όλα τα επίπεδα και σε όλους τους τομείς της λειτουργίας μιας δημοκρατικής κοινωνίας, μέσω διεπιστημονικών στρατηγικών.

2. Το δημοκρατικό έλλειμα, η περιορισμένη ή απούσα δημοκρατική νομιμότητα μιας κατάστασης, μιας απόφασης,  μιας πολιτικής, ενός μέτρου κ.ά.   

 

13. Η έμφυλη συμβολική τάξη αναδεικνύεται ως ανδροκεντρική, γεγονός που απηχείται στη γλώσσα και τον πολιτισμό με τέτοιο τρόπο ώστε, αφενός οι άνδρες να θεωρούνται πιο σημαντικοί από τις γυναίκες και η άποψή τους για τον κόσμο και την κοινωνία περισσότερο αξιόπιστη και με διευρυμένο κύρος, αφετέρου, οι γυναίκες να περιορίζονται στο ρόλο των «άλλων»

 

14. Το κυρίαρχο ιεραρχημένο σύστημα, αναπτύσσει ένα πλέγμα νοοτροπιών, αντιλήψεων και αναπαραστάσεων, δηλαδή μία κοινωνική συνείδηση και μία κατά φύλα διαμορφωμένη κλίμακα αξιών, οι οποίες συνεπάγονται διαφορετικές κατά φύλο συμπεριφορές και προσδοκίες και συνθέτουν αυτό που τα τελευταία χρόνια συνηθίσαμε να αποκαλούμε στις κοινωνικές επιστήμες, χάρη στη φεμινιστική σκέψη και έρευνα, «κοινωνικό ρόλο του φύλου»

 

15. Κοινωνικός Ρόλος του Φύλου: δηλαδή, οι συμπεριφορές, τα ενδιαφέροντα και οι υποχρεώσεις που ορίζονται από την κοινωνία ως κατάλληλα-αρμόζοντα για τους άνδρες και για τις γυναίκες. Ταυτόχρονα, ο συγκεκριμένος όρος αναπτύσσει ένα πλέγμα νοοτροπιών, αντιλήψεων και αναπαραστάσεων, δηλαδή μία κοινωνική συνείδηση και μία κατά φύλα διαμορφωμένη κλίμακα αξιών, που συνεπάγεται διαφορετικές κατά φύλο συμπεριφορές και προσδοκίες

 

16. Tο σύνολο των κοινωνιών έχει διαμορφώσει σειρά κατηγοριών-βάσεων για τη δημιουργία έμφυλων ταυτοτήτων, που διαχωρίζονται από το έμφυλο όριο. Στο συγκεκριμένο πλαίσιο διαμορφώνονται η «εικόνα της εαυτής και του εαυτού» (αυτοαντίληψη/ταυτότητα), το πώς δηλαδή ένα άτομο αντιλαμβάνεται την/τον εαυτή/ό του, αλλά και τον τρόπο που γίνεται αντιληπτό από τους/τις άλλους/ες.  Όμως, η έμφυλη ταυτότητα δεν έχει να κάνει μόνο με την ένταξη ενός ανθρώπου στις κατηγορίες «άνδρας»-«γυναίκα», και όχι μόνον, αλλά περιλαμβάνει, παράλληλα, την αλληλεπίδραση με την κοινωνία στο σύνολό της

 

17. Ταυτότητα φύλου: η έντονη εσωτερική και προσωπική εμπειρία κάθε ανθρώπου ως προς το φύλο, η οποία μπορεί να αντιστοιχεί ή όχι στο φύλο που καταχωρίστηκε κατά τη γέννησή του, συμπεριλαμβανομένης της προσωπικής αντίληψης περί σώματος (η οποία μπορεί να περιλαμβάνει, αν το άτομο επιλέξει ελεύθερα, τροποποίηση της σωματικής εμφάνισης ή λειτουργίας με ιατρικά, χειρουργικά ή άλλα μέσα) και άλλων εκφράσεων του φύλου, συμπεριλαμβανομένης της ένδυσης, της ομιλίας και του τρόπου συμπεριφοράς και κίνησης

 

18. Oι έμφυλες σχέσεις και ταυτότητες είναι σημαίνουσες για την κατανόηση της εθνότητας, της κοινωνικής τάξης, της σεξουαλικότητας κ. ά., αλλά και του συνόλου των ιστορικών σχέσεων σε κάθε εκδοχή τους. Οι σημασίες που συνδέονται με τα φύλα, συσχετιζόμενες, διαμορφώνουν, τελικά,  αντίληψη για τον κόσμο, παράγουν ιδεολογία, γεγονός που συνεπάγεται με τη σειρά του μία, έστω και περιορισμένη,  ταξινόμηση των φαινόμενων και των σημασιών που εξασφαλίζουν την έμφυλη τάξη πραγμάτων και ως συμβολική τάξη

 

19. Χειραφέτηση των γυναικών. Πρόκειται για την ιστορική διαδικασία, στρατηγική και τις αμέτρητες προσπάθειες, με τις οποίες οι γυναίκες προσπαθούν να απελευθερωθούν από την εξουσία και τον έλεγχο των ανδρών και των παραδοσιακών δομών εξουσίας,  να εξασφαλίσουν ίσα δικαιώματα, να εξαλείψουν τις διακρίσεις λόγω φύλου, οι οποίες προκύπτουν από τη νομοθεσία, τα θεσμικά όργανα και τα πρότυπα συμπεριφοράς και να θέσουν νομικά πρότυπα τα οποία θα προωθούν την πλήρη ισότητά τους με τους άνδρες.

 

20. Φεμινισμός/οί :

Ι. Εκείνες οι πολιτικές/κοινωνικές θεωρίες και τα συναφή κινήματα που δεσμεύονται, παρά τις όποιες διαφοροποιήσεις τους, στον κοινό στόχο της γυναικείας απελευθέρωσης και της επίτευξης της ισότητας των φύλων, αλλά και στην κοινή τους πεποίθηση  πως η υποταγή των γυναικών έχει ως αιτία το φύλο τους

 ΙΙ. Κοινωνικές-πολιτικές θεωρίες, ρεύματα σκέψης και δράσης που επιδιώκουν, στο όνομα της ανθρώπινης ισότητας μεταξύ των Φύλων, την κατάργηση των διαιρέσεων, των ιεραρχιών και ασυμμετριών που βασίζονται στα Φύλα

 

21. Ορισμοί

  Σεξισμός : Η θεωρία της νομιμοποίησης –με την προσφυγή στη φύση ή τη μεταφυσική- της ανδρικής ανωτερότητας/ υπεροχής και της γυναικείας κατωτερότητας/ υποτέλειας.

 Ρατσισμός (Φυλετισμός): Θεωρία και πρακτική που βασίζεται στην πίστη για την ανωτερότητα μιας φυλής και συνεπάγεται αρνητική στάση και πολιτική προς τις λοιπές «κατώτερες» φυλές :

 

22. Σχέσεις επικυριαρχίας, διακρίσεων, ληξιαρχικής και πολιτιστικής απομόνωσης εξόντωσης.

Βασική ιδέα: Η καθαρότητα της ανώτερης φυλής και οι υψηλές ψυχικές και πολιτιστικές ιδιότητες που συνδέονται με τη βιολογική αυτή καθαρότητα.

«Δεδομένης της ειδικής φύσεως της γυναικός, της σχετικής ασθενικότητος, της κατασκευής της, της συμφύτου προς το φύλον της συγκρατήσεως, της προστασίας η οποία της είναι αναγκαία, της ειδικής αποστολής της εις την ανθρωπότητα, των απαιτήσεων και των καταναγκασμών της μητρότητος, της οφειλόμενης προς τα τέκνα της εκπαιδεύσεως, της εις αυτήν αναθέσεως της διευθύνσεως των οικοκυρικών και της οικογενειακής εστίας, (η εν λόγω) ευρίσκεται υπό συνθήκας μη συμβατάς προς τα καθήκοντά του δικηγορικού λειτουργήματος και δεν της προσφέρονται, ούτε η άνεσις, ούτε η δύναμις, ούτε αι ικανότητες, τας οποίας απαιτούν οι αγώνες και οι μόχθοι της δικηγορίας…»  

Απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου των Βρυξελλών για την υπόθεση της Μαρία Πόπλεν το 1888.